شیوه مصاحبه علمی
بسته به نوع طرح پژوهشی که مشغول آن هستید و فرضیه / تز کاربردی خاصی که شکل داده اید، ممکن است به این نتیجه برسید که منابع احتمالی شواهد، افرادی اند، که مستقیماً با آنها صحبت کرده اید. اما مصاحبه چیزی فراتر از ملاقاتی غیررسمی با شخصی به منظور انجام گفتگوی غیر جدی در مورد موضوع موردنظر است. مصاحبۀ مفید و مؤثر، به تفکر و برنامه ریزی قبلی نیاز دارد، درست مثل کلّ فرآیند تحقیق. اگر به مصاحبه فکر می کنید، توصیه می کنم ابتدا این ضمیمه را به طور کامل بخوانید، و وقتی برای مصاحبه آماده شدید، مجدداً بخش های مفید و کاربردی را مطالعه کنید.
توصیه های من در اینجا برای شما براساس عقل سلیم، تجربۀ شخصی، و جملات خردمندانۀ لسلی باکستر1 است که در تحقیق خود، به طور گسترده از مصاحبه استفاده کرده، و چندین سال، مهارت های مصاحبه را به دانشجویان آموخته است. این توصیه ها به چهار مرحله تقسیم می شوند: تعیین آنچه نیاز دارید، آماده شدن برای مصاحبه، خود مصاحبه، و نوشتن مصاحبه به تفصیل.
الف. تعیین آنچه نیاز دارید:
قبل از شروع، باید دو هدف متفاوت مصاحبه را مشخص کنم. برخی طرح های پژوهشی به طور کامل بر شواهدی متکی اند که به وسیلۀ مصاحبه جمع آوری شده است؛ این نوع طرح های پژوهشی در مقولآ طرح-های پژوهشی اولیه قرار می گیرند که اغلب در رشته های علوم اجتماعی انجام می شوند، و پژوهشگر یک فرضیه کاربردی ایجاد می کند (به عنوان مثال، «من پیش بینی می کنم که در هنگام صحبت دربارۀ روابط عاشقانه، زنان از زبانی متفاوت از زبانی که مردان به کار می برند، استفاده می کنند»)، سپس این فرضیه را با مصاحبه با سوژه هایی که به طور اتفاقی انتخاب شده اند، آزمایش می کند. پاسخ به سؤال تحقیق، از طریق تحلیل نظام مند پاسخ های مصاحبه شوندگان به دست می آید. با آنکه توصیه های من در اینجا، در مورد چنین مطالعاتی صدق می کند، امّا کافی نیست. اگ من نوع تحقیقی را که شما انجام می دهید، توضیح داده باشم، باید برای تعیین افراد برای مصاحبه و آماده سازی متن مصاحبۀ خود، با استاد خود همکاری نزدیکی داشته باشید. برای نوشتن این بخش، که در مورد مصاحبه است، تعدادی از شما را که تصور می کنید مصاحبه یکی از انواع منابعی است که برای جمع آوری شواهد از آن استفاده خواهید کرد، در ذهن داشته ام.
تعیین اینکه با چه کسانی باید مصاحبه کنید، چه نوع مطالبی باید بپرسید- حتی اینکه آیا مصاحبه ضروری است یا خیر – بستگی به پاسخ شما به این سؤال داد: چه چیزهایی را باید بدانم؟ بنابراین باید به بخش راهبرد تحقیق در دفترچه محقق برگردید و کار خود را شروع کنید. اگر به انجام مصاحبه فکر می-کنید، این دو قانون کلی را رعایت کنید:
- اگر اطلاعاتی را که نیاز دارید، می توانید از طریق دیگری به دست آورید، مصاحبه انجام ندهید.
- فرض کنید شما با شخصی مصاحبه می کنید چون آن شخص بهترین منبع نوع خاصی از شواهد است.
به عنوان مثال، فرض کنید شما برای منبع جمع آوری اطلاعات در مورد یک سازمان، به انجام مصاحبه می اندیشید، در سیستم حمل و نقل رز سیتی1 چند اتوبوس کار می کنند؟ اهداف و مقاصد مرکز مراقبت از کودکان چیست؟ قبل از تنظیم هرگونه مصاحبه ای، خصوصاً مصاحبه های رو در رو با مقامات عالی رتبۀ سازمان، باید به اندازۀ کافی کار و تحقیق کرده باشید تا بدانید آیا این اطلاعات به صورت چاپی در دسترس است یا خیر، یا آیا می توان از طریق مصاحبۀ کوتاه تلفنی با شخصی در دفتر اطلاعات عمومی سازمان به آنها دست پیدا کرد یا خیر. به دست آوردن برخی اطلاعات مربوط به سازمان، یکی از دلایل تنظیم مصاحبه است؛ اما من فرض می کنم که شما وقتی با شخصی صحبت می کنید، می خواهید بدانید که آن شخص وظایف خود را چگونه انجام می دهد یا دربارۀ موضوع موردنظر شما چه عقاید، دیدگاه ها، و نفطه نظراتی دارد. وقتی مصاحبه ای را تنظیم می کنید، تا اندازه ای خود را بر آن فرد تحمیل می کنید؛ قطعاً وقت او را می گیرید. به همین علل، فقط وقتی مصاحبه انجام دهید که واقعاً به آن مصاحبه نیاز دارید، و مصاحبه ای انجام دهید که نیازهای شما را برطرف سازد.
اگر به این نتیجه رسیدید که انجام مصاحبه، ارزشمند است، سئوالات تحقیقی خود را مطالعه کنید و تصمیم بگیرید که با چه کسی باید مصاحبه کنید. اگر تز کاربردی شما، به عنوان مثال، با مدیران زن ارتباطی دارد، باید تعریف خود را از واژۀ «مدیر» مشخص کنید و سپس به سئوالات دیگری پاسخ دهید. به چند نمونه نیاز دارید؟ آیا می خواهید فقط با مدیران زن که در انواع سازمان ها مشغول به کار اند، صحبت کنید؟ آیا می خواهید فقط با خود مدیران مصاحبه کنید، یا می خواهید با افرادی که برای این زنان کار می کنند نیز صحبت کنید؟ از طرف دیگر، اگر تز کاربردی شمابه یک سازمان یا یک نوع سازمان می پردازد، باید مشخص کنید که با چند نفر می خواهید مصاحبه کنید و کدام یک از کارکنان، اطلاعات مورد نیاز شما را دارا می باشند (حسابداران؟ پرستاران؟ متخصصان بازاریابی؟ فروشندگان؟). اگر ابتدا بدانید که دقیقاً به چه اطلاعاتی نیاز دارید، و سپس در مورد خود سازمان تحقیقاتی انجام دهید، می توانید این تصمیم ها را اتخاذ کنید. اگر این تحقیق کافی نیست، به دفتر پرسنل یا دفتر اطلاعات عمومی تلفن بزنید و سؤال کنید که چه کسی بهتر می تواند به سئوالات شما پاسخ گوید.
اما، قبل از آنکه مصاحبه را شروع کنید یا حتی مصاحبۀ تلفنی کوتاهی انجام دهید، باز هم باید مقدماتی را فراهم کنید. میزگردهای تلویزیونی، انجام مصاحبه را بسیار ساده و بالبداهه جلوه می دهند؛ اما زحماتی که برای آن کشیده شده؟ به چشم نمی آید. شما، به سهم خود نمی توانید فرض کنید که تنها کاری که باید انجام دهید این است که یک یا دو مطلب بپرسید و سپس منتظر بمانید تا منبع شما، انبوهی از شواهد را روی ضبط صوت شما بفرستد. اگر می خواهید مصاحبۀ شما مفید و پربار باشد، اگر می خواهید اطلاعاتی را که در درجۀ اول شما را به فکر انجام مصاحبه انداخته، به دست آورید، باید برای مصاحبه برنامه ریزی کنید.
ب. آمادگی برای مصاحبه:
آمادگی شما برای انجام مصاحبه شامل چهار مرحله است:
- آگاهی از موضوع اصلی مصاحبه؛
- تهیه متن مصاحبه؛
- انجام آزمایشی مصاحبه؛
- تماس با مصاحبه شوندگان؛
1 . آگاهی از موضوع اصلی مصاحبه:
منظور من از «موضوع اصلی مصاحبه» در درجۀ نخست موضوعی است که شما و مصاحبه شوندگان در مورد آن بحث خواهید کرد، و شاید در تز کاربردی و سؤالات تحقیق شما نیز وجود دارد. ثانیاً، منظور من از این عبارت، داشتن تصوری روشن از بافتی است که این شخص در آن «تخصص» دارد. به عنوان مثال، اگر با فردی مصاحبه می کنید که برای یک سازمان کار می کند، باید بدانید که عملکرد آن سازمان چیست و باید تصوری کلی از شغل مصاحبه شونده نیز داشته باشید. اجازه دهید تکرار کنم؛ مصاحبه نباید جایگزینی برای دیگر انواع تحقیق باشد. برای اینکه بفهمید شرکت الکترونیک چه محصولاتی تولید می-کند، نباید با رئیس شرکت الکترونیک مصاحبه کنید. شما مانند یک گزارشگر محقق، آنچه را باید از منابع دیگر به دست آورده باشید، به دست آورده اید؛ اکنون به سراغ این شخص آمده اید چون او، و فقط او می-تواند به سئوالات شما، پاسخ دهد. به همین علل، بهتر است پس از آنکه تحقیقات مقدماتی را پشت سر گذاشتید، مصاحبۀ خود را انجام دهید.
2. تهیه متن مصاحبه:
شما باید قبل از انجام مصاحبه، متن مصاحبه را آماده کنید؛ این متن فهرستی از سئوالات شماست که با دقت تهیه کرده اید. تنظیم کردن متن مصاحبه بدین معنا نیست که مصاحبه باید شبیه یک امتحان شفاهی باشد، و باید صرف نظر از پاسخ هایی که دریافت می کنید، سئوال ها را یکی پس از دیگری مطرح کنید. بلکه، بدین معناست که باید به طور کامل مطمئن شوید اطلاعاتی را که لازم دارید، به دست آورده-اید و لذا قصد دارید مکالمه را در جهت مشخصی پیش ببرید. جالب است که متوجه خواهید شد این متن (و کاری که طبق آن انجام می شود) بهترین راه برای آماده کردن خودتان برای شروع مکالمه است؛ این به شما امکان می دهد با نکات مفیدی که مصاحبه شونده مطرح می کند، آشنا شده، آنها را دنبال کنید و چیزهایی بپرسید که در متن اصلی شما نبوده است و نباید نگران این باشید که مصاحبه شونده تصور می-کند شما بسیار جسور یا پرخاشگرید. این یک مکالمۀ عادی نیست. شما مصاحبه را تنظیم می کنید؛ مصاحبه شونده از شما می خواهد و انتظار دارد که وظیفۀ خود را انجام دهید.
نوشتن متن مصاحبه نه تنها شامل تعیین محتوای سئوالات بلکه تعیین شیوۀ بیان سئوالات و ترتیب پرسیدن آنها نیز است. برای آماده کردن متن مصاحبه در اینجا نکاتی بیان شده که باید در ذهن داشته باشید.
سئوالات را می توان درون طیفی قرار داد: از سئوالات بسته1 تا سئوالات باز پاسخ.2 سئوالات بسته سئوالاتی اند که به پاسخی کوتاه و ساده نیاز دارند: چه مدت حسابدار بوده اید؟ آیا شرکت الکترونیک امسال سودآور بوده است؟ سئوالا باز پاسخ، به پاسخ های طولانی تر، بازتر، و غیرمستقیم تری نیاز دارند: تفکر شما در مورد فلان موضوع چیست؟ برای آماده کردن سئوالات خود، باید بدانید که سئوالات بسته سئوالاتی اند که پاسخ دادن به آنها بسیار ساده است، امّا نوع اطلاعاتی را که دریافت می کنید، محدود می-سازند- و تا اندازه ای آن را تحت تأثیر قرار می دهند، بدین معنا که مصاحبه شونده را وادار می سازند خود را جزء طبقه یا مقوله ای قرار دهد. سئوال بستۀ «آیا شما با تعیین سهمیه برای اقلیت ها موافق اید؟» را با سئوال باز پاسخ «می خواهم نظر شما را دربارۀ تعیین سهمیه برای اقلیت ها بدانم»، مقایسه کنید.
امّا سئوالات باز پاسخ نیز مشکلات خاصی دارند. این سئوالات می توانند پاسخ های بی جهت و بی ربطی به وجود آورند. بنابراین، وقتی از سئوالا باز پاسخ استفاده می کنید، باید چند سئوال دیگر نیز به دنبال آنها بنویسید، و مصاحبه شونده را به سمت صحبت دربارۀ نکات خاصی که به آن علاقۀ زیادی دارید، سوق دهید. به عنوان مثال، اگر سئوال باز پاسخ شما این باشد «نظر شما دربارۀ پیشنهاد ساخت سیستم خط آهن سبک در طرف غربی شهر چیست؟» سئوالا پیگیری عبارت اند از: به نظر شما کدام مسیر، بهتر است؟ به نظر شما طرح ساخت تونل در زیر وست هیلز امکان پذیر است؟ مطلوب است؟ پاسخ شما به انجمن های مجاوری که مخالف طرح سان سِت کوریدوراند ، چیست؟ اگر موضوع مصاحبه شما پیچیده است (چه چیزی باعث موفقیت تاجران می شود؟) بهتر است مصاحبه را با سئوالات بسته شروع کرده، سپس به سراغ سئوالات باز بروید.
در زمینۀ سئوالات باز پاسخ، لسلی باکستر توجه مرا به مسئله سئوالات «بی پاسخ» جلب کرد. وی به من گفت که غالباً مبتدیان در امر مصاحبه، شروع به مصاحبه می کنند و سئوالات اصلی تحقیق خود را، که همانطور که می دانید کلّی و خلاصه اند، می پرسند. در مصاحبه چنین سئوالاتی باعث می شود که مصاحبه-شونده وقتی در پی یافتن نوع برخورد با شما یا خواستۀ شماست، متوقف شود. شما می توانید پاسخ های عینی تر و خاص تری را که تفکر مصاحبه شونده را در مورد موضوعی بزرکتر آشکار می سازد، طلب کنید و بدین وسیله این مشکل را حل کنید. به عنوان مثال فرض کنید که شما می خواهید بدانید چه چیزی باعث موفقیت یک تاجر می شود. به جای پرسیدن این سئوال به طور صریح، بگویید «به آخرین مرتبه ای که در کار خود واقعاً احساس موفقیت می کردی، فکر کن. می توانی آن تجربه را برای من توصیف کنی؟» شما می توانید با گفتن این جمله «به سانحه ای در محل کار بیندیش که بعد از آن احساس می کنی آنچه را که فکر می کرده ای باید به دست بیاوری، به دست نیاورده ای. آیا می توانی آن سانحه را برای من توضیح دهی؟» اطلاعات مشابهی را استنباط کنید. با گوش دادن به این پاسخ ها و با استفاده از مهارت بازگویی مجدد («بنابراین به عقیده شما تصمیم گیری سریع برای موفقیت اهمیت دارد؟») می توانید به تدریج تصویری روشن و مشخص از پاسخ این فرد به سئوال عمدۀ خود به وجود آورید.
برای نوشتن متن مصاحبه، باید دائماً این مطلب را به خود یادآوری کنید: چه چیزهایی را باید بدانم؟ در اینجا دستورالعمل های دیگری برای بیان و مرتب کردن سئوالات شما ارائه شده است.
- شما باید مصاحبه را با چند سئوال بسته یا ساده شروع کنید؛ پرسیدن نکاتی دربارۀ منصب دقیق شخص و مدت زمانی که برای این شرکت کار کرده یا این نوع کار را انجام داده، عادی است. شما می توانید نکات دیگری را نیز بپرسید، سئوالاتی که اطلاعاتی را که قبلاً به دست آورده اید، تأیید می کند («من می دانم که مؤسسۀ هلپینگ هند، هر روز از 300 کودک مراقبت می کند؛ درست است؟»). این سئوالات برای به دست آوردن یا تأیید اطلاعات زمینه ای خاصّی که در خصوص شخص یا سازمان نیاز دارید، طراحی می شوند؛ این سئوالات باید موضوع و جهت مصاحبه را مشخص کنند؛ و شما برای ایجاد تفاهم و ارتباط با مصاحبه شوندۀ خود، آنها را طوری طراحی می کنید که ساده باشند. از آنجا که در دو یا سه دقیقۀ اول که ضبط صوت روشن است، توجه اکثر مصاحبه شوندگان منحرف می شود، نباید مصاحبه را با سئوالات اصلی شروع کنید.
- به طور کلّی، سئوالات خود را از سئوالات «ساده» یا بسته شروع کرده، سپس سئوالات باز پاسخ یا تفحصّی را مطرح کنید. اگر موضوع شما پیچیده یا مهم باشد یا هردو، این نظم و ترتیب اهمیت خاصی دارد.
- از هر نوع راهبرد که می خواهید، استفاده کنید تا مطمئن شوید که سئوالات موجود در متن مصاحبه، همان اطلاعاتی را که می خواهید، فراهم می کند و نسبت به برخی سئوالات که پاسخ-های دریافتی شما را محدود کرده یا به طور غیر عمد آنها را تحت تأثیر قرار داده و منحرف می-کنند، حساس باشید.
- اگر از سئوالات باز پاسخ استفاده می کنید، حتماً چند سئوال پیگیری را در متن خود بگنجانید.
- آخرین سئوال شما همیشه باید سئوالی باشد که از مصاحبه شونده بخواهد دیدگاه خود را در مورد موضوع، صریحاً بیان کند (و باعث شود نکات مهمی را استنباط کنید): آیا مطلب دیگری وجود دارد که شناخت مرا از این موضوع بیشتر کند؟
3. انجام آزمایشی مصاحبه:
متن مصاحبه حتی وقتی با دقت بسیار زیادی آماده شده باشد، تصویر کاملاً روشنی از چگونگی انجام مصاحبه به شما نخواهد داد. بنابراین همیشه باید متن مصاحبه را در یک مصاحبه آزمایشی امتحان کنید. شخصی را پیدا کنید که حوزۀ تخصصی وی مانند فرد مصاحبه شوندۀ واقعی باشد. به عنوان مثال، اگر قصد دارید با مدیران تجاری مصاحبه کنید، مصاحبه آزمایشی را با یکی از اساتید بخش تجارت انجام دهید؛ یا با یکی از دوستان والدین خود که در کار تجارت است، یا والدین یکی از دوستان خود، مصاحبه کنید. مصاحبه را طوری انجام دهید که گویا مصاحبه واقعی است. این مصاحبه آزمایشی چند هدف دارد:
- برآورد دقیق مدت زمان مصاحبه؛
- اطمینان از اینکه سئوالات، اطلاعاتی را که می خواهید، فراهم می آورند؛
- به شما این مجال را می دهد که تغییرات لازم را در متن خود اعمال کنید (تغییر جمله بندی سئوالات یا ترتیب سئوالات، افزودن یا حذف سئوالات پیگیری، و مانند اینها)؛
- آزمودن عملکرد کلّی شما به عنوان یک مصاحبه کننده.
وقتی مقدمات مصاحبه ازمایشی را فراهم کردید، حتماً از «مصاحبه شونده» بخواهید که کل مصاحبه و رفتار شما به عنوان مصاحبه کننده را مورد انتقاد قرار دهد. - وقتی شکل نهایی متن مصاحبه را آماده کردید، آن را به خاطر بسپارید.
4. تماس گرفتن با مصاحبه شوندگان:
از طریق تلفن یا به صورت حضوری با مصاحبه شوندگان تماس بگیرید. هرگز در اولین تماس، مصاحبه را انجام ندهید. لسلی باکستر به دانشجویان خود توصیه می کند مطالبی را که می خواهند در اولین تماس بیان کنند، روی کاغذ بنویسند تا مطمئن شوند که همۀ مطالب را ذکر کرده اند و به کلمات مورد استفاده خود توجه کافی مبذول داشته اند. در اولین تماس، مطالب زیر را ذکر کنید.
- خود را معرفی کنید (علاوه بر نام خود، به آن شخص بگویید که دانشجوی چه رشته ای هستید).
- به شخص بگویید به چه علت و چگونه او را برای مصاحبه انتخاب کرده اید.
- هدف مصاحبه و نحوۀ استفاده از گزارش مصاحبه را به آن شخص بگویید (مثلاً «من در مورد عوامل موفقیت تاجران در حال انجام یک طرح پژوهشی هستم. اطلاعاتی که من از شما به دست خواهم آورد، در مقاله ای در این زمینه که برای یک کلاس درسی می نویسم، مورد استفاده قرار خواهد گرفت»).
- مسئله رازداری و قابلیت اعتماد را مطرح کنید. قبل از برقراری این تماس باید مشخص کنید که آیا می خواهید نام منابع را در مقالۀ خود بیاورید یا قصد دارید هویت مصاحبه شوندگان را مشخص نکنید و در مقالۀ خود فقط با عباراتی کلّی مثل «یکی از مدیران شرکتی بزرگ در پرتلند» به آنها اشاره کنید. در اولین تماس، به شخص بگویید که قصد دارید هویت وی را فاش نکنید، یا برای آوردن نام وی در مقالۀ خود، از او اجازه کسب کنید. اگر تصمیم ندارید نام همۀ منابع محرمانه باشد، فهرستی کتبی از نام افرادی را که به شما اجازه داده اند نام آنها را ذکر کنید و افرادی که می خواهند هویت آنها محرمانه باقی بماند، تهیه کنید.
به شخص بگویید که مصاحبه تقریباً چقدر طول خواهد کشید؛ بهتر است برآورد شما دقیق باشد. - زمان و محلّی را برای مصاحبه مشخص کنید (و حتماً آن را در تقویم کاری خود یادداشت کنید).
- بهتر است روز قبل از مصاحبه با شخص موردنظر تماس گرفته، موضوع مصاحبه را یادآوری کنید.
ج. مصاحبه:
قبل از حرکت به محل مصاحبه، موارد زیر را با خود داشته باشید:
- یک ضبط صوت و یک نوار خالی. قبل از حرکت، نوار را درون ضبط صوت گذاشته، در مورد مصاحبه توضیح دهید («این گزارش مصاحبۀ من با جان دو، 12 مارس 2006 است»). در ابتدای مصاحبه، وقتی ضبط صوت را آماده می کنید، می توانید بگویید «من می خواهم این مصاحبه را ضبط کنم تا بتوانم به شما و آنچه می گویید، توجه کامل مبذول دارم». لسلی باکستر به من می-گوید که معمولاً این جمله تمام تردیدهای مصاحبه شونده در مورد ضبط مصاحبه را از بین می برد.
- یک تخته گیره دار، متن مصاحبه، خودکار و کاغذ سفید. در طول مصاحبه، مطالبی را که می-پرسید، مجدداً بررسی کنید- برای اینکه نکات مهم را فراموش نکنید. مقاله شما باید به نحوی باشد که بتوانید در طول مصاحبه، سئوالات پیگیری را که به ذهنتان می رسد، یادداشت کنید. از بخش هایی از مصاحبه که می خواهید استفاده کنید، یادداشت برداری کنید، و در مواردی که مصاحبه شونده واقعاً نمی خواهد مصاحبۀ او ضبط شود، به طور کامل یادداشت بردارید.
متن مصاحبه و مصاحبه آزمایشی که انجام داده اید، باید از چگونگی انجام مصاحبه، تصور روشنی برای شما ایجاد کند. در اینجا نظرات و توصیه های دیگری ارائه شده است. - انعطاف پذیر، صریح و خصوصاً بادقت باقی بمانید. اینکه شما یک متن و یک ضبط صوت دارید، بدین معنا نیست که به اسفنج منفعل تبدیل شوید. قرار است شما شرکت کننده ای فعال در مکالمه باشید و باید به آنچه مصاحبه شونده می گوید، به دقت گوش دهید. وقتی اطلاعاتی را که لازم دارید، به دست آوردید، می توانید نظم پرسیدن سئوالات را تغییر دهید. همچنین، اگر موقعیت فراهم است، بخشی از متن یا همۀ آن را رها کنید.
- در سرتاسر مصاحبه، چه به طور کلامی و چه غیرکلامی نشان دهید که توجه کافی دارید (سر خود را تکان دهید، بگویید «جالب است» یا «می فهمم» یا علامت های «دلگرم کننده ای» مانند اینها نشان دهید). همیشه بازخورد مثبت داشته باشید؛ هیچگاه ابزار نکنید که آنچه مصاحبه شونده گفته است، غلط یا خارج از موضوع بوده است (اخم نکنید، نگویید «من چنین چیزی نپرسیدم» یا «بهتر است به سراغ سئوال بعدی برویم»). گفته است، ارتباط دهید («چند دقیه قبل از شما به فلان موضوع اشاره کردید؛ می خواهم در مورد آن نکات بیشتری بپرسم»).
- طی مصاحبه، سعی کنید از بازگویی مجدد به عنوان بازخورد استفاده کنید. آنچه را مصاحبه شونده گفته، مجدداً بیان کنید: اگر درست متوجه شده باشم، شما گفتید که …» یا «پس منظور شما فلان موضوع است؟ یا «پس، شما می گویید که …». بهتر است نکاتی را که بخش اصلی اطلاعات مورد نیاز شماست، بازگویی کنید.
- اگر مصاحبه شونده به اندازه کافی صحبت نمی کند، این بدان معناست که یا شما ارتباط کافی و مناسبی برقرار نکرده اید، یا آن شخص متوجه موضوع مصاحبه نشده است، یا سئوالات شما بدون جواب اند. باید سعی کنید که موقعیت را درک کرده، اقدامات لازم را انجام دهید. سعی کنید بازخورد مثبت خود را افزایش دهید و ببینید که با گفتن جمله «آیا می توانید تجربۀ شخصی خود با xرا توضیح دهید؟» چه اتفاقی می افتد.
- اگر مصاحبه شونده بیش از حد صحبت می کند، باید مهار مکالمه را مجدداً در دست بگیرید- به شیوه ای مؤدبانه (نباید از مصاحبه شونده بخواهید که به طور کامل خفه شود!). در مواقع خاصی در هنگام گفتگو، حرف مصاحبه شونده را قطع کنید اما موضوع را عوض نکنید یا به سراغ سئوال جدیدی نروید. بلکه، یکی از نکاتی را که وی به آن اشاره کرده و به موضوع شما مربوط است یا ممکن است مربوظ باشد، انتخاب کنید و به تدریج مکالمه را در مسیری که می خواهید، پیش ببرید («گفته شما بسیار جالب است. مرا به یاد موضوع x می اندازد. ممکن است در مورد x کمی بیشتر صحبت کنید؟»)
- اگر در طول مصاحبه، مصاحبه شونده حرفی زده که به نظر شما اهمیت زیادی دارد، راحت باشید و بگویید «خیلی خوب است، ممکن است این جمله را از شما نقل کنم؟» یا در مورد مسئله کسب اجازه برای نقل قول، در پایان مصاحبه، وقتی ضبط صوت هنوز روشن است، سئوال کنید «آیا در طول گفتگو، حرفی زده اید که نخواهید آن را نقل کنم یا به شما نسبت دهم؟» این سئوال را به گونه ای بپرسید که مصاحبه شونده احساس راحتی کند و صادق باشد. شما باید آنچه را می-گوید، انجام دهید.
- شما باید به نحوی، زمانی را که مصاحبه شونده برای شما اختصاص داده، جبران کنید. وقتی مصاحبه به پایان رسید، به او خبر دهید که یک نسخه از مقاله را برای او خواهید فرستاد (امیدوارم بپذیرید؛ این عامل خوبی است برای شما که متن را به بهترین شکل تنظیم کنید!).
د. نوشتن مصاحبه:
پس از آنکه مصاحبه به پایان رسید، فوراً بنشینید و در مورد آن در دفترچه محقق شروع به آزادنویسی کنید. اگر چند مصاحبه انجام داده اید، بهتر است بخش خاصی را برای آنها در دفترچۀ خود ایجاد کنید؛ یا در بخش «خواندن» شروع به آزادنویسی کنید. به نوار گوش ندهید؛ برای آزادنویسی از آنچه که از مصاحبه به خاطر دارید، استفاده کنید.
- سعی کنید موضوع اصلی مصاحبه را بفهمید؛ برداشتهای کلی خود را بنویسید.
- آنچه را از گفته های مصاحبه شونده در ذهن شما باقی مانده، بنویسید.
- اگر در مصاحبه وقفه یا اختلالی به وجود آمده، اشتباهات را بنویسید و به خود یادآوری کنید که چگونه از ایجاد چنین مشکلاتی در آینده جلوگیری کنید.
در این مرحله، نوار ضبط مصاحبه، یک مدرک است، درست مانند یک کتاب یا مقالۀ نشریه. توصیه های دیگر من بعد از توصیۀ کلی مربوط به یادداشت برداری ذکر می شود؛ در بخش 4. د تا ح اطلاعات مفصل-تری ارائه شده است. - در کتاب شناسی کاربردی خود، اطلاعات زیر را ثبت کنید. اگر چند مصاحبه انجام داده اید، توصیه می کنم این گزارش ها را در فایل جداگانه ای نگهداری کنید.
- نام کامل مصاحبه شوند؛
- عنوان رسمی وی؛
- نام رسمی کامل شرکت یا سازمانی که این شخص برای آنها کار می کند؛
- تاریخ مصاحبه.